3. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย สํขิตฺเตนาติ มาติกาฐปเนนฯ วิตฺถาเรนาติ ฐปิตมาติกาวิภชเนนฯ สํขิตฺตวิตฺถาเรนาติ กาเล สํขิตฺเตน กาเล วิตฺถาเรนฯ อญฺญาตาโร จ ทุลฺลภาติ ปฏิวิชฺฌนกปุคฺคลา ปน ทุลฺลภาฯ อิทํ ภควา ‘‘สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ญาณํ ฆฏฺเฏมี’’ติ อธิปฺปาเยน กเถสิฯ ตํ สุตฺวา เถโร กิญฺจาปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อาชานิสฺสามี’’ติ น วทติ, อธิปฺปาเยน ปน ‘‘วิสฺสตฺถา ตุมฺเห, ภนฺเต, เทเสถ, อหํ ตุมฺเหหิ เทสิตํ ธมฺมํ นยสเตน นยสหสฺเสน ปฏิวิชฺฌิสฺสามิ, มเมส ภาโร โหตู’’ติ สตฺถารํ เทสนาย อุสฺสาเหนฺโต เอตสฺส ภควา กาโลติอาทิมาหฯ

อถสฺส สตฺถา ตสฺมาติหาติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเกติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ มคฺคญาณสตฺเถน ตณฺหํ ฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ สมูลกํ อุพฺพตฺเตตฺวา ฉฑฺเฑสิฯ สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ สมฺมา อุปาเยน สมฺมา ปฏิปตฺติยา นววิธสฺส มานสฺส ปหานาภิสมเยน วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตมกาสิฯ อิทญฺจ ปน เมตํ, สาริปุตฺต, สนฺธาย ภาสิตนฺติ, สาริปุตฺต, มยา ปารายเน อุทยปญฺเห อิทํ ผลสมาปตฺติเมว สนฺธาย เอตํ ภาสิตํฯ

อิทานิ ยํ ตํ ภควตา ภาสิตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ปหานํ กามสญฺญานนฺติอาทิ อารทฺธํฯ อุทยปญฺเห จ เอตํ ปทํ ‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทาน’’นฺติ (สุ. นิ. 1112; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 75) อาคตํ, อิธ ปน องฺคุตฺตรภาณเกหิ ‘‘กามสญฺญาน’’นฺติ อาโรปิตํฯ ตตฺถ พฺยญฺชนเมว นานํ, อตฺโถ ปน เอโกเยวฯ กามสญฺญานนฺติ กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญานํ, อฏฺฐหิ วา โลภสหคตจิตฺเตหิ สหชาตสญฺญานํฯ โทมนสฺสาน จูภยนฺติ เอตาสญฺจ กามสญฺญานํ เจตสิกโทมนสฺสานญฺจาติ อุภินฺนมฺปิ ปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานสงฺขาตํ อรหตฺตผลํ อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมีติ อตฺโถฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพาน’’นฺติ (จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 75) วุตฺตํ, ตํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํฯ

ปหานนฺติ หิ ขีณาการสงฺขาโต วูปสโมปิ วุจฺจติ, กิเลเส ปฏินิสฺสชฺชนฺโต มคฺโคปิ, กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตํ ผลมฺปิ , ยํ อาคมฺม กิเลสา ปหียนฺติ, ตํ อมตํ นิพฺพานมฺปิฯ ตสฺมา ตตฺถ ตานิ ปทานิ อาคตานิฯ ‘‘อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมี’’ติ วจนโต ปน อรหตฺตผลเมว อธิปฺเปตํฯ ถินสฺส จ ปนูทนนฺติปิ ถินสฺส จ ปนูทนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อรหตฺตผลเมว อธิปฺเปตํ ฯ กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจนิวารณสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนตฺตา ผลเมว อธิปฺเปตํฯ

อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานิเก ผเล อุปฺปนฺนาย อุเปกฺขาย จ สติยา จ สํสุทฺธํฯ ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป, โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ ธมฺมตกฺกปุเรชโวฯ ตํ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อญฺญาวิโมกฺขนฺติ อญฺญินฺทฺริยปริโยสาเน อุปฺปนฺนํ วิโมกฺขํ, อญฺญาย วา วิโมกฺขํ อญฺญาวิโมกฺขํ, ปญฺญาวิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา, อวิชฺชาย ปเภทนสงฺขาตํ วา นิพฺพานํ อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา เอวํลทฺธนามํ อรหตฺตผลเมวฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปหานนฺติอาทีหิ ปเทหิ อรหตฺตผลเมว ปกาสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

4. นิทานสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ นิทานานีติ การณานิฯ กมฺมานนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมานํฯ โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ ลุพฺภนปลุพฺภนสภาโว โลโภ วฏฺฏคามิกมฺมานํ สมุทยาย ปิณฺฑกรณตฺถาย นิทานํ การณํ ปจฺจโยติ อตฺโถฯ โทโสติ ทุสฺสนปทุสฺสนสภาโว โทโสฯ โมโหติ มุยฺหนปมุยฺหนสภาโว โมโหฯ

โลภปกตนฺติ โลเภน ปกตํ, โลภาภิภูเตน ลุทฺเธน หุตฺวา กตกมฺมนฺติ อตฺโถฯ โลภโต ชาตนฺติ โลภชํฯ โลโภ นิทานมสฺสาติ โลภนิทานํฯ โลโภ สมุทโย อสฺสาติ โลภสมุทยํฯ สมุทโยติ ปจฺจโย, โลภปจฺจยนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตตีติ ยสฺมิํ ฐาเน อสฺส โลภชกมฺมวโต ปุคฺคลสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, ขนฺธา ปาตุภวนฺติฯ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจตีติ เตสุ ขนฺเธสุ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติฯ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเมติอาทิ ยสฺมา ตํ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วา โหติ อุปปชฺชเวทนียํ วา อปรปริยายเวทนียํ วา, ตสฺมา ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ